De democratische rechtsstaat stopt niet bij de grondwet: een verslag van Marieke Koekkoeks reis naar Polen

De grondwet of een verdrag aanpassen was hiervoor niet nodig geweest. Binnen de bestaande ruimte werd de rechtsstaat stap voor stap uitgehold. 

Na dat eerste formatiedebat in december werd duidelijk dat VVD, NSC en BBB bereid waren om met de PVV te regeren. Er werd onderhandeld over onze grondwet en over de internationale verdragen waarmee we al jaren onze rechten en vrede bewaken. Die onderhandelingen leidden tot de afspraak om voor nieuw beleid binnen die wettelijke kaders te blijven. Een afspraak die eigenlijk zo vanzelfsprekend is, dat het zorgelijk is dat deze zo expliciet benoemd moest worden. Maar ook omdat hieruit duidelijk wordt dat de overtuiging heerst dat de democratische rechtsstaat daarmee voldoende beschermd is en niet meer inhoudt  dan voldoen aan die documenten. 

We staan nu in Nederland, maar eigenlijk in heel Europa, op een kruispunt. Kiezen we voor het steeds verder normaliseren van radicaal-rechts, of duwen we terug? Beide keuzes kennen risico's en doen iets met de manier waarop we met elkaar in Nederland en Europa samenleven. Ik wilde in Polen leren, van de mensen daar, hoe je voorkomt dat een samenleving zo ver polariseert en zo ver afdrijft van democratie. En ik wilde vooral horen hoe dat is voor 'gewone’ mensen. Niet de politici, maar juist de mensen die als hoeders van de democratie de maatschappelijke dialoog gaande houden. De wetenschappers, journalisten, advocaten en al die mensen die – vaak zonder dat per se te willen – de keuzes maken tegen de stroom in, die pal staan voor het bewaken van een rechtsstatelijke ondergrens.

Dus reisde ik in de tweede week van april af naar Polen. Het was een mooie en intensieve reis. Ik ging samen met een van onze fractiemedewerkers, die alles weet van een weerbare democratie. En gelukkig maar, want zonder hem was ik lang niet zo ver en waarschijnlijk al bij de eerste afspraak veel te laat gekomen. Polen is een heel bijzonder land. De afgelopen jaren was het een land waarover we ons zorgen maakten of het wel bij de Europese Unie hoorde. De rechtsstaat werd geschonden, democratie werd ondermijnd, groepen werden buitengesloten en geïntimideerd. Nu is er een andere regering gekomen, die een meer pro-Europese en democratische weg ingeslagen is. Ook grenst Polen aan Wit-Rusland, een van de buitengrenzen van de EU. Ik wilde met eigen ogen zien hoe daar met vluchtelingen wordt omgegaan, omdat anti-immigratiepolitiek daar voor hele strenge grensbewaking heeft gezorgd.  

Ik ging voorbereid op weg en wilde weten: als je nu terugkijkt op acht jaar PiS-regering, wat waren dan de ‘rodevlagmomenten’ waarvan je nu zegt ‘hadden we toen maar iets anders gedaan’? We kennen Polen van de grote excessen, maar we weten ook allemaal dat zoiets begint met kleine stappen. Wat waren die kleine stappen? Begon het met het aanpassen van de Grondwet of het ondermijnen van grondrechten?  En hoe gebeurde dat dan? Nederland is natuurlijk niet gelijk aan Polen, maar het is belangrijk om je bewust te zijn van de kwetsbaarheden van een democratie en van de mensen in het land. Ik wilde graag weten wat jaren van radicaal-rechtse politiek doet met een land en hoe je na zo'n periode de scherven van je democratische rechtsstaat weer opraapt.

Reisverslag

Wij hebben met veel mensen gesproken en zijn op veel plekken geweest. In Warschau spraken we met lhbtiq+-activisten over de aanvallen op de lhbtiq+-gemeenschap in de afgelopen jaren. Een advocate gespecialiseerd in de bescherming van lhbtiq-rechten vertelde over haar werk en hoe dat haar onmogelijk werd gemaakt. Ik sprak met journalisten en radiostations omdat ik meer wilde weten over hun werk in een periode waarin kritiek op de overheid kan leiden tot censuur of vervolging..  Ik had een afspraak met Hanna Machinska voor een gesprek over vrouwenrechten: Hanna organiseerde de grote demonstraties tegen de ban op abortus en was onder andere de voormalig vice-ombudsman van Polen.

Bij de grens met Wit-Rusland hebben we gesproken met vrijwilligers, die vluchtelingen helpen met eten, drinken en droge kleren. Maar die er ook voor zorgen dat ze niet verdwalen in het enorme bos aan de grens, of over de grens worden teruggeduwd  door Poolse grenswachten.

“Ik ben uitgeput”

Het waren indrukwekkende gesprekken. Zo was er bijvoorbeeld de redacteur die net na het begin van ons gesprek verzuchtte: “Ik ben uitgeput”. Hij werd jarenlang iedere dag belaagd met zogenaamde smaad- en lasteraanklachten van partijen die zijn krant het zwijgen op probeerden te leggen. En de redacteur van een liberaal radiostation aan wie ik vroeg: “Hoe hield je het vol?” die daarop antwoordde: “Ik heb de helft van mijn leven in de Sovjet-Unie gewoond, dus ik ben wel wat gewend”. Of de advocate, die vertelde dat zij het adres van haar kantoor geheim moest houden omdat er niet al te lang geleden een aanslag op het kantoor was gepleegd. En de jonge activist van 24, die niets anders deed dan Poolse scholen handvatten geven, zodat onderwijzers en leerlingen een veilige omgeving voor lhbtiq+-ers konden creëren. Hij werd op de Poolse publieke omroep geïntimideerd en tot vijand verklaard; hij was toen 16 jaar. Bij de grens ontmoetten we een vrouw die daar woonde toen de muur werd gebouwd. Zij was nooit politiek actief geweest, maar zij zet zich nu in en voorziet mensen van droge kleren. Gewoon, “omdat ze het niet kon aanzien hoe haar land met mensen, met migranten, omging”. Ook zij en haar familie werden geïntimideerd, soms ook door buurtgenoten.  Maar dat houdt haar en de andere mensen die zich inzetten niet tegen. 

Auschwitz

Op onze laatste dag zijn we naar Auschwitz geweest. Dat was een heel bijzondere ervaring. Het is een plek die getuigt van een van de meest gruwelijke misdaden op Europees grondgebied. Een plek waar je alleen stil doorheen kunt lopen om alle verhalen echt op je in te laten werken. Het is ontzettend belangrijk dat we niet vergeten hoe groot die misdaad was en hoe dat nu nog doorwerkt in onze samenleving. Als je ooit de kans hebt, hoop ik dat je erheen gaat, om (beter) te begrijpen hoe enorm en onbeschrijfelijk de ontmenselijking was die toen in Europa heeft plaatsgevonden en hoe groot het gevaar van haat is voor andere mensen. 

Het verhaal van gewone mensen

Het meest indrukwekkende vond ik dat alle mensen die wij spraken zo ontzettend geraakt waren door de afgelopen jaren. Hele gewone mensen met hele gewone levens moesten ineens dingen gaan doen die voor hen niet normaal waren. Of ja, zij deden hele gewone dingen, maar door de veranderende samenleving werden die dingen tot ‘niet-normaal’ gemaakt. En werden zij als mensen het mikpunt van door de staat gecoördineerde haat en intimidatie. Wat ook indruk op mij maakte was dat iedereen die wij spraken de uitslag van de verkiezingen in Nederland kende. En allemaal zeiden ze: “Pas op, want veel van de stappen die gezet zijn in Polen, konden binnen het rechtssysteem en binnen de democratie.” Zoals de omwenteling van een vrije pers naar een gesloten pers. Dat begon met het verhaal, het narratief, dat er te veel liberale omroepen zouden zijn en dat dat er dus, onder het mom van diversificatie van de media, minder moesten worden. Maar wie bepaalt wat een liberale omroep is? Het ondermijnen van het parlement, en daarmee de democratie, speelde zich ook af binnen de bestaande regels. Ondermijnende wetten werden goedgekeurd na nachtelijke, onverwachte en plotselinge stemmingen waar veel parlementariërs niet bij konden zijn. De procesregels van het parlement verboden het niet en het gebrek aan een democratische geest maakte het ook echt mogelijk.

Maar wat waren de allereerste tekenen van de achteruitgang? Stuk voor stuk kregen we als antwoord: polarisatie, aanwijzen van zondebokken en haat creëren jegens groepen mensen zoals wetenschappers, journalisten, lhbtiq+-ers en migranten. Die haat werd aangewakkerd door onzinverhalen te vertellen: migranten waren uitschot, lhbtiq+-ers een gevaar voor het gezin en journalisten liberale onzinverkopers. Dat leidde uiteindelijk tot vrachtwagens in de straten met megafoons om de haat voor lhbtiq+-ers te verkondigen, tot een ‘Poolse NPO’ die onvrij was en tot rechters en advocaten die hun werk niet meer konden doen. Maar omdat het narratief steeds in hele kleine stapjes extremer werd gemaakt, raakten mensen er stap voor stap aan gewend en ontstond voor hen langzamerhand een nieuw normaal. Mensen schrokken hierdoor ook niet meer van de onrechtsstatelijke veranderingen. Dat kantelde pas toen de regering een ban op abortus voorstelde. Toen gingen mensen massaal de straat op en kwamen vrouwen en jongeren naar de stembussen om van zich te laten horen. Maar na 8 jaar PiS-beleid is er veel kapotgemaakt. Zover moeten wij het niet laten komen. 

Nederland 

Nederland is natuurlijk niet gelijk aan Polen, laat ik dat vooropstellen. Maar, het maakt ons niet immuun voor aantastingen van de rechtsstaat. Luisterend naar de eerste tekenen in Polen, zie ik de parallellen met de Nederlandse politiek. Ook hier wordt het verhaal dat de politiek vertelt, wie bij de samenleving hoort en wie niet, steeds duidelijker. Wat normaal wordt gevonden, wordt steeds een beetje opgeschoven. Ook hier worden journalisten (verbaal) aangevallen omdat ze hun werk doen, worden rechters weggezet als bevooroordeeld en activistisch. En ook hier zie je dat wat het midden mag heten, steeds meer opschuift naar de flanken. Zo heeft radicaal-rechts veel meer invloed dan alleen op die mensen of groepen waar ze zich op richten. Zo verandert langzamerhand de hele samenleving in de manier waarop we ruimte aan elkaar geven en respect hebben voor de hoeders van de democratie. Ik denk dat dat de grootste les is. 

Dus, hoe kun je gaan staan voor die democratische en rechtsstatelijke waarden? Alle mensen die we spraken zeiden hetzelfde: “Blijf je uitspreken, sta op voor de fundamentele rechten". Dat zijn geen abstracte zaken, dat gaat over mensen en de ruimte die ze krijgen om in vrijheid hun eigen ontwikkeling na te streven. Dus vermijd geen onderwerpen omdat die misschien gevoelig liggen. Voer het open debat en koester diegenen die dat open debat vanuit de maatschappij aanjagen. Ga niet normaal vinden wat niet normaal is. En dat is moeilijk, want mensen zijn niet gemaakt om steeds boos op elkaar te zijn. Een nieuw normaal accepteren gaat makkelijker dan je denkt. Dus blijf alert, maar ook hoopvol. Want mensen kunnen door samenwerken enorme veranderingen bewerkstelligen. 

En nu?

In Polen wordt nu hard gewerkt aan het herstel van de democratische rechtsstaat, maar tegelijkertijd legt Meloni in Italië de media aan banden en verstevigt Orbán met de dag zijn autocratische positie in Hongarije. De grootste partij van Nederland noemt deze autocratische leiders zijn bondgenoten. We staan op een kantelpunt in Nederland en in Europa. Volt is opgericht om de extreem-rechtse, populistische en conservatieve wind die in Europa waait te keren. Ik ben de politiek ingegaan, omdat ik geloof in een werkelijk democratische, oprecht menselijke en  inclusieve samenleving. Dat geluid is harder nodig dan ooit, dus laat van je horen!